مفاهیم: شناسه چیست؟

• آشنایی با مجله کتاب و نشر

شناسه در کتابداری معادل واژه entry در زبان انگلیسی است و در فارسی از واژه‌های مدخل و معرف نیز برای نامیدن آن استفاده می‌شود (8: ذیل واژه).

واژه شناسه را نخستین بار کنراد گسنر در سال 1545 به‌عنوان نقطه دستیابی در روند جست‌وجو در بیبلیوتکا یونیورسالیس[1]  به‌ کار برد.

در این فهرست، کتاب‌ها به‌ترتیب الفبایی نام‌خانوادگی نویسنده تنظیم شده بودند. در متون کتابداری فارسی نخستین بار فخری ناظمی واژه شناسه را استفاده کرد. با افزایش انتشارات و تکامل روش‌های فهرستنویسی و تجزیه و تحلیل اطلاعات، انواع شناسه‌ها برای سهولت دستیابی به مدارک پدید آمدند (7: شصت و یک).

در نمایه‌سازی، شناسه کلیدواژه‌ای است که محل دسترسی به اطلاعات را در یک نظم ــ معمولا الفبایی ــ نشان می‌دهد. در کتاب‌های مرجع، شناسه یا مدخل، هر نقطه دستیابی به محتوای متن است. در عین حال، اصطلاح مدخل برای اشاره به نقطه دستیابی و محتوای ذیل آن نیز به‌کار می‌رود. محتوای ذیل شناسه متفاوت و به شرح زیر است: در واژه‌نامه‌ها، معادل‌ها یا تعریف واژه؛ در دایره‌المعارف‌ها، مقاله (موجز یا مفصل)؛ در اصطلاحنامه‌ها، واژه‌های معادل (اعم، اخص، و مرتبط)؛ و در منابع کتابشناختی، مشخصات یک رکورد کتابشناختی است (5: ذیل واژه).

در اغلب فهرست‌های پیوسته و فهرست‌های مبتنی بر لوح‌های فشرده، جست‌وجو از طریق کلیدواژه‌ها یعنی هریک از کلمات عنوان، رشته کلمات سرعنوان موضوعی، و دیگر بخش‌های یک رکورد امکان‌پذیر است (1: 9). امروزه با امکانات جدید لوح‌های فشرده و موتورهای کاوش مانند جست‌وجوی ساده و پیشرفته؛ استفاده از عملگرها؛ کنترل املای کلمات؛ استفاده از محدودکننده‌های زمانی، مکانی، نوع مدرک، قلمرو، استنادها، و اطلاعات کتابشناختی؛ و جست‌وجو در فیلد خاص، متن، یا سرصفحه سبب می‌شود که مفهوم شناسه به‌عنوان نقطه دستیابی در روند جست‌وجو مورد بحث قرارگیرد (4: 167).

در جست‌وجوی فرامتنی امکان جست‌وجو در شناسه‌های مهم مانند نام پدیدآورندگان، موضوع‌ها، فروست، و گاه شماره راهنما میسر است و امکان افزایش دامنه جست‌وجو و بازیابی آثار مشابه را فراهم کرده است. با انتخاب هر شناسه‌ای که به شکل پیوند فرامتنی در رکورد مشخص شده، سایر رکوردهای مشابه، مانند سایر آثار همان پدیدآورنده، سایر آثار دارای موضوع مشابه، و نظیر آنها بازیابی می‌شوند (3: 28-38). این امر می‌تواند تبعاتی برای مفهوم شناسه داشته باشد و با توجه به امکانات موجود و آتی باید تعریف واژه شناسه مورد بازنگری قرار گیرد.

انواع شناسه‌ها:

شناسه‌ها را می‌توان از نظر شکلی (برساخت) یا از نظر وظیفه نمایاندن نقطه بازیابی تقسیم‌بندی کرد. در تقسیم‌بندی شناسه‌ها از نظر برساخت می‌توان انواع زیر را شناسایی کرد:

1. شناسه ساده: شناسه تک واژه‌ای یا ساده یا بسیط است که تنها از یک واژه ساخته شده است. این واژه ممکن است به‌صورت مفرد یا جمع باشد؛

2. شناسه اسم همراه با توضیحگر: گاهی برای تعیین حدود معنی و برطرف کردن ابهام و اخص کردن موضوع و گاه برای تمیز قائل شدن میان دو یا چند شناسه مشابه واژه‌ای توضیحگر در مقابل آن در داخل کمانه افزوده می‌شود، مثل حرکت (فلسفه)، حرکت (فیزیک)؛

3. شناسه عبارتی: این شناسه‌ها از نظر ترکیب دو یا چند واژه، همراه با حرف اضافه یا حرف ربط در میان آنها ساخته می‌شوند. در این نوع شناسه‌ها معمولا دو واژه که لازم است رابطه آنها با یکدیگر نشان داده شود، آفریده می‌شود، مانند فناوری و تمدن؛

4. شناسه متشکل از صفت و موصوف یا مضاف و مضاف‌ٌالیه: این شناسه از صفت و موصوف و یا مضاف و مضافٌ‌الیه تشکیل می‌شود. مانند کتابخانه‌های آموزشگاهی؛ و

5. شناسه مقلوب یا معکوس: این شناسه‌ها، در واقع همان شناسه‌های دو واژه‌ای صفت و موصوف یا مضاف و مضافٌ‌الیه هستند که به‌منظور قرار گرفتن واژه مهم‌تر در محل الفبایی خود به شکل مقلوب یا معکوس درمی‌آیند، از حالت زبان طبیعی خارج می‌شوند و میان دو جزء شناسه ویرگول (،) می‌نشیند. مانند اطلاعات، آلودگی (6: 24-26).

از نظر وظیفه نمایاندن نقطه بازیابی، شناسه را می‌توان چنین تقسیم‌بندی کرد:

1. شناسه اخص: شناسه‌ای برمبنای موضوع اخص در مقابل موضوع عام که آن شناسه اخص را دربرمی‌گیرد. شناسه اخص باید دقیقآ مبتنی بر محتوای اثر باشد نه بیشتر و نه کمتر. این اصل باید به‌خصوص در فهرست‌های قاموسی، موضوعی، یا رده‌ای مراعات شود و یکی از اصول هفتگانه فهرستنویسی است (2: ذیل "شناسه اخص").

2. شناسه افزوده: در فهرستنویسی، هر شناسه‌ای غیر از سرشناسه را شناسه افزوده می‌نامند. معمولا برای ویرایشگر، مترجم، عنوان، موضوع، عنوان فروست، و شناسه افزوده وجود دارد که به آن شناسه اضافی، شناسه دیگر، مدخل اضافی، و معرف اضافی نیز می‌گویند (2: ذیل "شناسه افزوده").

3. شناسه افزوده پدیدآور/عنوان: شناسه افزده‌ای که شامل نام شخص یا تنالگان به اضافه عنوان اثر باشد پدیدآور/عنوان نام دارد (2: ذیل "شناسه افزوده پدیدآور/عنوان").

4. شناسه افزوده عنوان: در فهرستنویسی شناسه‌ای است اضافه بر سرشناسه که برای کتاب‌هایی که دارای عنوان‌های معروف یا معتبری هستند یا در مواردی که تهیه برگه شناسه افزوده عنوان، امتیاز مناسبی برای بازیابی کتاب است به‌کار می‌رود (2: ذیل "شناسه افزوده عنوان").

5. شناسه باز: شناسه باز به شناسه‌ای گفته می‌شود که اطلاعات یک اثر ادامه‌دار یا ناقص را می‌نمایاند، یا شناسه فهرستی است که برای افزایش اطلاعات مربوط به اثری تهیه می‌شود که کتابخانه دوره کامل آن را در مجموعه خود ندارد، و یا درباره آن اثر اطلاعات کاملی وجود ندارد. استفاده عمده از شناسه باز در فهرستنویسی پیایندهاست که تاریخ انتشار آخرین شماره و کل شماره‌های آنها را نمی‌توان معلوم کرد، مگر اینکه انتشار آن پیایند کامل یا نشر آن به‌طور کل متوقف شود و یا اینکه کتابخانه به دلایلی از خرید شماره‌های بعدی صرف‌نظر کند. به این شناسه معرف باز یا معرف ناتمام نیز گفته می‌شود (2: ذیل "شناسه باز").

6. شناسه بسته: شناسه بسته، شناسه‌ای است که اطلاعات یک اثر ادامه‌دار را که کامل شده است، نشان می‌دهد؛ یعنی شناسه‌ای است با اطلاعات کامل کتابشناختی یک اثر. این اصطلاح به‌ویژه در مورد پیایندها و نشریه‌های ادامه‌داری که کامل شده، و نشریه‌های مسلسلی که انتشار آنها متوقف شده باشد به‌کار می‌رود (2: ذیل "شناسه بسته").

7. شناسه پدیدآور: این شناسه پدیدآورِ یک اثر را می‌نمایاند و شناسه‌ای است از یک اثر در فهرست تحت نام نویسنده اثر. خواه این شناسه اصلی باشد یا یک شناسه افزوده. شناسه پدیدآور ممکن است شامل نام شخص، تنالگان، یا هر نام دیگری باشد که جانشین نام نویسنده شده است. مثلا حروف آغازین نام یا نام مستعار، یا اسامی شناسه مؤلف، شناسه نویسنده و معرف نویسنده نیز به آن گفته می‌شود (2: ذیل "شناسه پدیدآور").

8. شناسه تحلیلی: این شناسه بخشی از یک اثر یا شماری از مدرک در یک مجموعه است مانند مجموعه مقالات، پیایندها، و نظایر آن را می‌نمایاند و شامل نام و مشخصات کتابی است که آن بخش یا آن مقاله در آن درج شده است. در کتابخانه‌های اختصاصی می‌توان برای فصل‌ها، بندها، جدول‌ها، و حتی یک جمله نیز شناسه تحلیلی تهیه کرد. به این شناسه، شناسه بازکافتی نیز گفته می‌شود (2: ذیل "شناسه تحلیلی").

9. شناسه تنالگانی: این شناسه با نام یک سازمان، نهاد، انجمن، اداره دولتی، یا دیگر واحدهای متشکل برای آثاری است که به‌نام آن واحد یا با اجازه آن واحد منتشر می‌شود. شناسه تنالگانی ممکن است که به‌عنوان سرشناسه یا شناسه افزوده روی برگه فهرستنویسی ظاهر شود. این شناسه، شناسه سازمانی یا معرف سازمانی نیز نامیده می‌شود (2: ذیل "شناسه تنالگانی").

10. شناسه خطی: در کتابشناسی یا کتابنامه، هرگاه از یک نویسنده دو یا چند کتاب داشته باشیم، برای پرهیز از تکرار، کتاب‌های دوم به بعد را به‌دنبال یک خط تیره که به‌جای نام نویسنده گذاشته می‌شود، قرار می‌دهیم. در صورتی که عنوان هم تکرار شود برای آن دو خط تیره گذاشته می‌شود (2: ذیل "شناسه خطی").

11. شناسه رده‌ای: شناسه‌ای است در فهرست بر مبنای نام رده که با شناسه‌ای که بر مبنای موضوع خاصی است تفاوت دارد (2: ذیل "شناسه رده‌ای").

12. شناسه شکلی: شناسه شکلی، شناسه‌ای در فهرست است بر مبنای الف) شکلی که کتاب به آن شکل نوشته شده است، مانند شعر، نمایشنامه، داستان؛و ب) شکلی که موضوع کتاب در آن قالب نشان داده شده است مثل پیایندها، آمارنامه‌ها، و غیره (2: ذیل "شناسه شکلی").

13. شناسه عنوان: این شناسه عنوان اثر را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر شناسه‌ای است در فهرست، کتابشناسی، یا نمایه بر مبنای نخستین کلمه شاخص عنوان برگه‌آرایی شده. این نوع شناسه‌ها غالبآ به عناوین غیرمعمولی یا عناوینی که می‌توان به راحتی آنهارا به خاطر سپرد، محدود می‌شوند. در فهرستبرگه‌ای معمولا به‌عنوان شناسه افزوده می‌دهند، مگر اینکه پدیدآور در اثر شناخته شده نباشد که در آن صورت عنوان سرشناسه خواهد شد (2: ذیل "شناسه عنوان").

14. شناسه مستقیم: شناسه که در نمایه‌سازی کاربرد دارد، شناسه‌ای چندکلمه‌ای است که در آن از ترتیب طبیعی کلمات استفاده می‌شود و در مقابل شناسه مقلوب (که کلمات را جابه‌جا می‌کنند) قرار دارد مثل: "منابع آب" نه "آب، منابع" (2: ذیل "شناسه مستقیم (نمایه‌سازی)").

15. شناسه مضاعف (دوشناسه‌ای): در مواردی، به‌خصوص در سرعنوان‌های موضوعی، لازم می‌شود دو موضوع به کتاب داده شود. مثل: موضوع روابط خارجی که هر وقت مسئله روابط خارجی کشوری با کشور دیگر مطرح باشد باید دو موضوع به کتاب داده شود، مثلا برای روابط خارجی ایران و انگلیس باید شناسه‌های: 1) ایران ـ روابط خارجی ـ انگلستان؛ و 2) انگلستان ـ روابط خارجی ـ ایران داده شود (2: ذیل "شناسه مضاعف (دوشناسه‌ای)").

16. شناسه منتخب: شناسه‌های انتخاب شده در یک فهرست، کتابشناسی، یا نمایه که از کلمات برجسته عنوان کتاب که محتملا بیشتر به خاطر می‌ماند، تشکیل شده است، و به آن شناسه گزیده نیز می‌گویند (2: ذیل "شناسه منتخب").

17. شناسه موضوعی: شناسه موضوعی در یک فهرستبرگه، عبارت از شناسه‌ای است که نشان‌دهنده موضوع کتاب باشد. این شناسه در فهرست‌های موضوعی، عنصر اساسی است و ذیل آن فهرست توصیفی و محل کتاب نیز می‌آید (2: ذیل "شناسه موضوعی").

مآخذ:

1) چان، لوئیس مای. فهرستنویسی و رده‌بندی. ترجمه زهیر حیاتی و زهرا ستوده. تهران: نشر کتابدار، 1379؛

2) سلطانی، پوری؛ راستین، فروردین. دانشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی. ذیل "انواع شناسه‌ها"؛

3) فتاحی، رحمت‌الله. "فهرست‌های رایانه‌ای نسل چهارم". پیام کتابخانه. س.پنجم، 1 و 2 (بهار و تابستان 1374): 28-38؛

4) کوشا، کیوان. ابزارهای کاوش اینترنت: اصول، مهارت‌ها و امکانات جست‌وجو در وب. تهران: نشر کتابدار، 1381؛

5) محمدی‌فر، محمدرضا. فرهنگ جامع مرجع‌شناسی. ذیل "entry"؛

6) نوروزی، علیرضا. نمایه‌سازی کتاب: راهنمایی برای ناشران، نمایه‌سازان کتابداران، مؤلفان و مترجمان. تهران: چاپار، 1380؛

7) هاشمی، ابوالفضل. واژگان کتابداری و اطلاع‌رسانی. تهران: دبیزش، 1379؛